ORTA ASYA TÜRK RESİM SANATI
Pınar KAYA ⃰
ÖZET
Bu çalışma İslamiyet öncesi Türk sanatını incelemek, eserler hakkında yorum yapabilmek, dönemi aydınlatabilmek adına yapılmıştır. Bu Dönemde birçok Türk Devletini, farklı kültürleri görmek mümkündür. Bazı toplumlarda ufak bir eşyada resimler yapılırken, bazı toplumlarda da simgelerle yaşantıları, inançları yansıtılmıştır. Birçok dönemde olduğu gibi Din, Bu Türk Devletlerini de etkilemiştir.. İslamiyet öncesi birden fazla inanca sahip olunduğundan farklı konularda ve usluplarda eserler görülmektedir. Dinle beraber hayvan figürüne karşı duyulan inançlarda rahatlıkla görülmektedir. Yapılan araştırma ve kazılar, yerli-yabancı bilim adamlarının katkıları ile İslamiyet öncesi Türk sanatının tarihini günümüze ulaştırmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya, resim, sanat, Türk.
CENTRAL ASİAN TURKİSH ART OF PAİNTİNG
ABSTRACT
This study to examine deeply the Central Asian Turkish art of painting, works to make a comment about the period have been made in order to illuminate. Many Turkish state in Central Asia when, it is possible to see different cultures. In some societies in the article pictures a little while, in some societies experience with the icon, beliefs are reflected. As in many episodes Religion, Central Asia, Turkey has also affected States. Central Asia has gained importance only religious beliefs. Against animals in the belief clearly visible. Research and excavations, with the contribution of local and foreign scientists to present the history of Turkish Painting is reached.
Key Words: Central Asia, picture, art, Turkish
Giriş
Türk’lerin ilk yurdu Orta Asya; Eskiden Çin Türkistan’ı olarak adlandırılırken, bugün Rus’ların etkisi ile Batı Türkistan’dır. Burada birçok devlet kurulmuş ve sonrasında yıkılmıştır. Bu devletler gerek sosyal-dinsel yapılarıyla gerekse ekonomik-kültürel gelişmeleriyle dönemin Türk resim sanatı açısından önemli yer tutar. Bu nedenle Orta Asya’daki Türk devletlerinin sanatlarına bu açıdan bakmak gerekir.
Orta Asya Türk Devletleri: Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar, Avarlar, gibi devletler olarak görülür.[1] Devletlerde yapılan araştırmalar ve kazılar sonucunda o dönemi yansıtan heykeller, minyatürler, freskler[2], petroglifler[3] bulunmuş; vazo, kalkan ve çeşitli günlük eşyaların üzerlerinde resimler görülmüştür. Bütün bunlar günlük yaşantılarını, savaş stratejilerini incelememiz açısından kolaylık sağlamaktadır.
Orta Asya Türk Devletlerini dinsel bağlamda ele aldığımızda Burhanizm, Şamanizm, Maniheizm, Budizm, Zerdüşt gibi dinlerin etkisi fazlasıyla görülmektedir.[4] Türk’lerin İslamiyet öncesi resim sanatı anlayışları, İslamiyet sonrası dönemden farklılık göstermiştir.
- 1. Orta Asya Türk Devlet’lerinde Resim Sanatı
Orta Asya Devletleri, birbirlerinin devamı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu devletlerin bazılarında kültürel etkileşimler olmuş, bazılarında da önceki devletin izlerini silerek, yeni bir devlet olarak görülmüşlerdir. Eski ve yeni devletlerin bilimde, sanatta, savaşta ve günlük hayatta farklı örnekler sunması, resimlerin daha zengin ve çeşitli olmasını sağlamaktadır.
1.1. Asya Hun Resim Sanatı
Hunlar, Türk Dünyasının ilk devleti ve ilk örnekleridir. Savaşçı, teşkilatçı ve göçebe bir topluluktur. Araştırmalarla Kurganlardan[5] çıkarılan eserler Hun soylularına ait olup; halı, kumaş, örtülerde Hun resimleri tasvir edilmiştir.[6] Kurganlar, Hun Sanatı açısından önemli rol oynar. Dünyanın en eski halılarından biri olan Pazırık halısına bu kazılar sonucunda ulaşılmıştır.
Orta Asya kültüründe… Pazırık halısının ayrı bir yeri vardır. Halının bulunduğu Altay Dağlarının eteğindeki Pazırık kurganı, çok eski yıllarda bir defa açılmış, sonrada kapatılmıştır…. S.I. Rudenko Pazırık kurganındaki bu halının kurgandaki diğer eşyalarla birlikte İskitlere ait olduğunu düşünmüş ve M.Ö. V. Yüzyılla tarihlendirmiştir. Ancak daha sonra Ghirsman ve Bussagli halının Hun eseri olduğunu ve M.Ö. IV –III yüzyıllarda yapılmış olacağını ileri sürmüştür.[7]
Pazırık halısı tam bir ustalık eseridir. Kareler içinde çiçek motifleri, süvari figürleri, geyik figürleri ve grifonlarla[8] süslenmiştir. Beyaz, sarı, mavi renkler hâkim olup, kırmızı zemin üzerine işlenmiştir.
Resim 1: M.Ö. V.yüzyıl St. Petersburg Arkeoloji ve Hermitage Müzesi (1.83×2.00 mm)
- 1. 1 Bozkır Sanatı
Orta Asya’da hayvansal bezeme[9] üslubu, Hunlar tarafından benimsenmiştir. “Bu sanatın oluşumunda iki gelişmenin önemli etkileri vardır: M.Ö. II. Yüzyılda maden işçiliğinin ortaya çıkışı ve ilk yüzyılda hayvancılığın gelişimi.”[10] Bozkırlarda yaşamlarını süren Hunlar, günlük yaşamlarında ve savaşlarda kullandıkları araçlara, hayvan motifleri işlemiştir. Bir “Pazırık kurganında bulunan mumyalanmış cesedin vücudundaki dövmeler arasında hayvan figürlerine geniş yer verilmiş oluşu da bu üslubun ne kadar yaygın olduğunu göstermektedir.”
(Yücel, 2000, s.39)
Sanat Tarihçisi Nejat Diyarbekirli[11] Hun sanatını incelememiz konusunda önemli araştırmalarda bulunmuş, örneklerini sunmuştur.
Resim 2. Nejat Diyarbekirli’den
1.Pazırık kurganlarından Hunlara ait birçok eğer örtüsü çıkarılmıştır. Çoğunun üzerinde yırtıcı hayvan motifleri görülür. Resim 2’deki eğer örtüsünde Kaplan, Geyiğin sırtına sıçramış, boynuna doğru yönelmiştir. İki hayvan arasındaki mücadele açıkça görülür. Hayvan ve grifon betimlemelerinden gücü ve onları üstün, yüce varlıklar olarak işledikleri söylenebilir. Hayvanlar insanlardan üstün tutulmuş, insan figürü ikinci plana atılmıştır. Çünkü hayvan insana nazaran daha üstün yeteneklere, içgüdüye sahiptir. Buda niçin hayvan tasvirlerine yöneldikleri sorusunun yanıtı olabilir. “Geyiğin vücudunda Altay’daki Hun Sanatının özelliklerinden; nokta, yarım daire ve yarım nal biçimlerinde ajurlanmış boşluklar görülmektedir”[12]
- 2. Göktürk Resim Sanatı
Hunların devamı olan Göktürkler, Türk adı ile kurulan ilk Türk Devletidir. Gök tanrı inancının esas alındığı Şamanizm, diğer Türk toplumları gibi Göktürklerinde kültürü olmuştur. Şamanist inancın simgeleri yapılan resimlerde görülür. Bu simgelerden birisi de “Şamanist Türklerin en kutsal bildikleri Kayın ağacıdır.”[13]
Resim 3. Kayın Ağacı Minyatürü Resim 4. Kayın Ağacı Minyatürü
Resim 5’de görülen tasvir Boğa betimlemesidir. “Geçitlerin üstünde ölüm resimleri vardır. Boğa resmi çok büyük 1.70 santim civarındadır. Kötü ruhlardan koruyucu olarak görülmektedir.”[14]
Resim 5. Boğa Minyatürü
Göktürk portrelerini incelersek, gözler çekik ve surat asıktır. Başka bir resimsel anlatım Göktürk mezar taşlarıdır. Ölenin adı, unvanı, yaşı yazılarak kişi ölümsüzleştirilir. “Göktürk Mezarları üzerinde ölünün yaşamını konu alan olaylar resimlerle anlatılmıştır.”[15] Böylece Göktürk dönemi yaşantısı ve kimlikleri üzerine yorumlar yapılabilmektedir.
- 3. Uygur R esim Sanatı
Göktürk Devleti sonrası Uygurlar, Türk toplulukları içerisinde ilk yerleşik hayata geçen Türk topluluklarıdır. “Eski Türk resminin asıl temsilcileri, sanatta çok istidatlı olan Uygur Türkleridir.”[16] Bu sebeple resim sanatında en çok ilerleyen Türk Devletinin Uygurlar olduğunu söylemek mümkündür. Şamanizm, Budizm, Manihaizm dinleri yaygın olduğundan, çeşitli rahipler, Buda resimleri mabetlerin duvarlarında görülür. Bazı minyatürler Çinli ressamlar tarafından resmedilmiştir. Sebebi Uygurlarla Çinlilerin yakın ilişkide olması olabilir. Başka bir yakınlık gösterisi de Uygur resimlerinde, Çin kültürünün etkilerinin görülmesi olabilir.“Uygur minyatür sanatının başlangıcı Maniciliğin kutsal kitabında bulunan resimlere dayanmaktadır. Esasında kompozisyon ve renk açısından fresko tekniğinden pek de farklı değildir”[17]
Ay ve At Uygurlarda önemli bir simgedir. Takvimlerinde ayın aylık dönüşlerine isimler vermişlerdir. “Ay menzilleri bazı Uygur tapınaklarının kubbeleri üzerinde insan biçimli şekillerle piktografik ve figüratif olarak tasvir edilmiştir.”[18]
Resim 6. Emel Esin’den[19] Ay Tasvirleri Resim 7. At çini. Bezeklikte, üzerinde Türk yazılar bulunan
Uygur duvar resmindeki at çinini temsil eden figürün baş çizimi
(Emel Esin’den)
Uygurların diğer bir gelişmiş yönü de portre sanatına ilişkin yaklaşımlarıdır. “İnsanın yüzüne ferdi bir özellik vermek yani portre yapmak sanatı ilk defa 750’den sonra Türk duvar resimlerinde başlamıştır.” (Aslanapa,2005,s.16) Uygurların portre sanatı ile ilgilenmeleri, kişilerin karakteristik özelliklerini görebilmemiz açısından kolaylık sağlamışlardır. Bu portreler Göktürk dönemi portreleri gibi çekik gözlü aktarılmıştır. Genel olarak saçlar siyah ve yukarıdan bir toka yardımı ile toplanmıştır. Kız figürlerinde kulaklarda kalın halkalı küpeler, etekler yerlere kadar uzanmıştır. Resimlerin altına isimler yazılmış, şahısların kimlikleri ortaya çıkmıştır.
Resim 8. Emel Esin’den Vakıfçı Prensesler
Sonuç
Orta Asya Türk Tarihi, her açıdan incelemeye değer bir konu olmuştur. Günümüz Türk sanatını incelememiz gerekiyorsa öncelikle Orta Asya Türk sanatını değerlendirmeye almalı, geçmişin izlerine bakılmalıdır. Bu dönem bize sadece Türk kültürünü, sanatını, inancını vermekle kalmıyor, diğer ülkelerle geçmişte yaşanan ilişkilerimizi, etkileşimlerimizi de aydınlatmaktadır. Bütün bunların doğrultusunda bu çalışma, Orta Asya Resim sanatına bakış açımıza kolaylık sağlamak için ele alınmıştır.
KAYNAKÇA
“Ağaç İnancı”, (20 Ocak 2014) 25 Mayıs 2014, http://tr.wikipedia.org/wiki/Ağaç_inancı.
Aslanapa, O. (2005) “Türk Sanatı” 7. Basım, İstanbul: Remzi Kitapevi.
Çoruhlu, Y. (2007) “Erken Devir Türk Sanatı” , İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Diyarbekirli, N. (1972) “Hun Sanatı”, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları.
Esin, E. (2004) “Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler”, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
“Orta Asya’da Kurulan İlk Türk Devletleri”, ( 28 Mart 2009) 24 Mayıs 2014, http://www.frmtr.com/
Özdel, G. “1500 Yıllık Göktürk Mezarları Ve Duvar Resimleri (II)”, ( 9 Ocak 2014) 25 Mayıs 2014, http://www.youtube.com/watch?v=WkUq0vK-Ivg&hd=1
Roux, J.P. (2006) “Orta Asya Tarih Ve Uygarlık” (L. Arslan Çev. ) 2. Basım, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Yücel, E. (2000) “İslam Öncesi Türk Sanatı”, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
⃰⃰ Lisans Öğrencisi, Uludağ Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Resim, 16090, Bursa, TÜRKİYE, P.kaya@hotmail.com.tr
[1]Orta Asya’da Kurulan İlk Türk Devletleri, ( 28 Mart 2009) 24 Mayıs 2014, http://www.frmtr.com/
[2] Islak sıva üzerine toprak boyalarla yapılan duvar resmidir.
[3] Kaya üzerine yontulmuş, çizilmiş veya boyanarak yapılmış arkeolojik resim sanatıdır.
[4] Erdem Yücel, İslamiyet Öncesi Türk Sanatı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000, s.97-109
[5] Orta Asya Türklerinde ölen şahsın eşyalarıyla birlikte gömüldüğü tepe biçimindeki mezardır.
[6] Erdem Yücel, İslamiyet Öncesi Türk Sanatı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000, s.32
[7] Erdem Yücel, İslamiyet Öncesi Türk Sanatı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000, s.35
[8] Kartal başı, kanatları ve pençesi ile aslan vücudunun birleştirilmesinden meydana gelen hayali varlık.
[9] Sistemli bir şekilde tekrarlanan süsleme motifidir.
[10] Jean-Paul Roux, Orta Asya Tarih Ve Uygarlık, (L.Arslan çev.) 2.Basım, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006, s.52
[11] İlkokulu Adapazarı’nda bitirdi. Saint Joseph Fransız Koleji’ne yazıldı. Yatılı olarak başladığı okula ailesinin İstanbul’a taşınması üzerine gündüzlü olarak devam etti. Fransızca’yı ve Fransız kültürünü bu okulda öğrendi. Güzel Sanatlar Akademisi’ne girdi. 1954 yılında mezun oldu. Yüksek lisansını burada yaptı. Güzel Sanatlar Akademisi’nde Zeki Faik İzer kurduğu Türk Sanat Tarihi Enstitüsü’ne asistan oldu. 1964 yılında sanat tarihi araştırmaları için Orta Asya’ya gitti. Orta Asya’ya Türkiye’den giden ilk sanat tarihçisi oldu.
[12] Nejat Diyarbekirli, Hun Sanatı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları, 1972 s.128
[13] Ağaç İnancı, (20 Ocak 2014) 25 Mayıs 2014, http://tr.wikipedia.org/wiki/Ağaç_inancı.
[14] Garip Özdel, 1500 Yıllık Göktürk Mezarları Ve Duvar Resimleri (II), ( 9 Ocak 2014) 25 Mayıs 2014; http://www.youtube.com/watch?v=WkUq0vK-Ivg&hd=1
[15]Erdem Yücel, İslamiyet Öncesi Türk Sanatı, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000, s.88
[16] Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, 7.Basım, İstanbul: Remzi Kitapevi, 2005, s.16
[17] Yaşar Çoruhlu, Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007, s.275
[18] Emel Esin, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004, s.117
[19] Yazar, araştırmacı. İstanbul’da doğdu. Paris’de Ecoles des Sciences Politiques’in Tarih Bölümünü bitirdi. Paris ve Viyana güzel sanatlar akademilerinde mimarî, resim, mozaik, vitray ve gravür eğitimi gördü. Paris Üniversitesinde sanat tarihi üzerine doktora verdi.
